Schrijfster Yvon van Apeldoorn interviewde regisseurs Jana Vetten en Jan-Christoph Gockel en sprak met hen over het maakproces van de nieuwe NNT-voorstelling EXIT MACBETH, het Macbeth-effect en het omgooien van het klassieke theatercanon.
EXIT Macbeth, zo heet de nieuwste voorstelling van het Noord Nederlands Toneel. Het is een radicale herwerking van Shakespeares klassieker Macbeth, waaruit de hoofdpersoon Macbeth en zijn gewelddadige verhaallijn zijn weggefilterd, om ruimte te bieden aan de natuur. Het idee komt uit de koker van het Duitse gastregisseursduo Jan–Christoph Gockel (Münchner Kammerspiele) en Jana Vetten, die in hun voorstellingen vaak gebruik maken van poppen. In EXIT Macbeth zijn dit opgezette en geprepareerde dieren, die voor het eerst niet tot leven worden gebracht door poppenmaker en -speler Michael Pietsch, maar door acteurs en dansers van het NITE-ensemble.
Jullie maken in de voorstelling gebruik van dode dieren?
Jana: “Ja, de dieren hebben in feite de hoofdrol op het toneel. Het stuk gaat vooral over hen, en over de heksen. Vos, Raaf, Schaap, Gier en Hert zijn volwaardige personages, ze hebben net als de menselijke acteurs ook een eigen bio op de website.
Ze zijn uiteraard – dat blijf ik er maar steeds nadrukkelijk bij zeggen – niet gedood voor de voorstelling. Ze hebben hun leven geleefd en zijn gestorven door een ongeluk of door vergiftiging, in het geval van Raaf. Vervolgens zijn ze via de vrieskist van de taxidermist bij Michael Pietsch terechtgekomen, die ze heeft geprepareerd en er prachtige, karaktervolle ‘poppen’ van heeft gemaakt.”
Is het niet ook een beetje luguber?
Jana: “Nee, totaal niet. Ik moest er in het begin ook even aan wennen; ik hou van dieren, ik vind het erg als ze doodgaan, ik ben niet voor niets vegetariër. Maar als je eenmaal ziet hoe mooi ze zijn en met hoeveel zorg ze zijn geprepareerd, dan is het juist helemaal niet eng of raar, je kunt gewoon niet anders dan respect voor ze hebben. Bekijk ze maar eens goed.”
“Macbeth is een fantastisch stuk, met heel veel dramaturgie, veel actie en intriges. Wij verplaatsen die actie en intriges naar de achtergrond en geven het podium aan de dieren, de heksen en de figuranten.”
En dan dat andere opmerkelijke: Macbeth, zonder Macbeth. Leg dat eens uit?
Jan-Christoph: “We hebben al eens eerder Macbeth geregisseerd; het hele stuk zoals Shakespeare het heeft geschreven. Het is een fantastisch toneelstuk, met heel veel dramaturgie, veel actie en intriges. We besloten om al die actie en intriges nu eens naar de achtergrond te verplaatsen en het hoofdpodium te geven aan de dieren, de heksen en de figuranten. Een van mijn favoriete karakters in Macbeth is bijvoorbeeld de porter; de bediende die opendoet nadat er hard op de deur is gebonsd. In het originele stuk verschijnt hij maar één keer op het toneel, in onze herwerking heeft hij een juist een grote rol, gespeeld door Sarah Janneh.”
Maar wat is de gedachte erachter?
Jan-Christoph: “We zijn heel erg geïnteresseerd in de relatie tussen mens en natuur. Dit stuk leent zich daar heel goed voor; het staat bol van de beschrijvingen van de natuur. Shakespeare schreef het 500 jaar geleden en er is intussen zoveel veranderd, kijk waar we nu zijn: de natuur en de dieren hebben zwaar te lijden onder ons menselijk handelen. En we gaan gewoon door met wat we doen. Onze voorstelling gaat dus niet zozeer over Macbeth, maar wel over het Macbeth-effect; het fenomeen waarbij mensen de neiging hebben hun handen te wassen nadat ze iets immoreels hebben gedaan, om zich te zuiveren van hun zonden. De term verwijst naar de scène waarin Lady Macbeth, na de zoveelste moord, het bloed van haar handen schrobt. Dat is wat wij ook doen in onze relatie met de natuur: we wassen onze handen in onschuld.”
“Wat gebeurt er als we die heerszuchtige hoofdpersoon uit het verhaal halen? Dan staat er natuurlijk een hele rij mannen te wachten om zijn plaats in te nemen. Daarom gaan wij een stapje verder..”
Jana: “Macbeth begint met een oorlog en de opkomst van een tirannieke dictator en eindigt met weer een nieuwe oorlog. De geschiedenis herhaalt zich steeds opnieuw. These-antithese. Wij vroegen ons af: wat gebeurt er als we die heerszuchtige persoon eruit halen? Natuurlijk: dan staat er een hele rij mannen te wachten om zijn plaats in te nemen. Maar als we nog een stapje verder gaan, en het hele idee van helden en antihelden uit het verhaal schrappen? Komen we dan tot een andere oplossing? Is er een andere uitkomst mogelijk? Anders dan opnieuw oorlog en meer vernietiging? Dat is het utopische waar we naar zoeken.”
En? Denken jullie dat er een andere uitkomst mogelijk is?
Jan-Christoph: “Er zullen andere oplossingen komen als we gaan samenwerken met de natuur. Ik las het boekje van Rutger Bregman: Het Water Komt. Het gaat erover dat het zinloos is om te blijven vechten tegen het water, we kunnen niet eindeloos dijken blijven bouwen, we zullen het water meer ruimte moeten geven en ermee moeten samenleven.
Dat is de blik waarmee wij naar ons stuk kijken. We moeten meer ruimte geven aan de natuur. En niet op de manier dat alle mensen dan eerst dood moeten, zoals in sommige apocalyptische films, maar meer zoals Donna Haraway het benadert in haar boeken; door een heel nieuw model te bouwen.”
“We moeten beginnen met andere manieren van verhalen vertellen. Mensen houden van dramatische verhalen, hoe erger hoe beter.”
Ik moet ineens denken aan het bos dat begint te lopen, in een van de laatste scènes in Macbeth.
Jan-Christoph: “‘I will not be defeated until nature defeats me’, zegt Macbeth. En dat is uiteindelijk exact wat er gebeurt, wanneer de soldaten zich tooien met takken en bladeren en het bos letterlijk op hem afkomt. Het is een heel belangrijke scène, ook in onze adaptatie. Want het symboliseert wat er vandaag de dag gebeurt: er komen natuurrampen op ons af, het is tijd om een stapje terug te doen.”
Jana: “We stevenen hoe dan ook af op een catastrofe, maar het hoeft misschien niet zo tragisch te zijn. Als we ons gaan aanpassen. We moeten beginnen met andere manieren van verhalen vertellen. Mensen houden van dramatische verhalen, hoe erger hoe beter. Maar we realiseren ons niet genoeg dat onze realiteit gevormd wordt door de verhalen die we vertellen. Als we andere verhalen vertellen, bouwen we een andere realiteit.”
Jan-Christoph: “In het boek De Meeste Mensen Deugen, ook weer van Rutger Bregman, staat een mooi voorbeeld. Lord of The Flies, geschreven door William Golding, gaat over een groep kinderen die op een eiland strandt en waar de situatie door machtswellust totaal uit de hand loopt. Golding liet met zijn boek zien waartoe mensen – zelfs kinderen – in staat zijn en de lezers wilden dat maar al te graag geloven. Een paar jaar geleden kwam Bregman op het spoor van een waargebeurd verhaal over een aantal jongens dat in 1977 op een verlaten eiland was aangespoeld. Ze bleken nog te leven en hij zocht ze op. Het tegenovergestelde was gebeurd; er kwam helemaal geen ruzie, de jongens werkten samen om te overleven en zochten oplossingen voor conflicten.
Een ander voorbeeld: Shakespeare schreef Macbeth in de tijd van de heksenjachten, toen heksen gezien werden als duivels en slecht. Dat beeld heeft heel lang kunnen bestaan, doordat we steeds dezelfde verhalen blijven vertellen. Pas nu we op een moderne, feministische manier naar heksen kijken, zien we dat hun magie helemaal niet zwart en donker is, maar juist liefdevol en verzorgend.
In ons stuk zit ook veel magie. Want dat hebben we nodig. En het theater is de uitgelezen plek om magie te laten ontstaan. Je kunt dingen tot leven wekken in het theater, het is een afspraak die je met het publiek maakt. In deze voorstelling wekken we de natuur tot leven, heel concreet, door de dode dieren tot leven te wekken.”
Hoe is het om te werken met de acteurs en dansers van het NITE ensemble?
Jana: “Het hele ensemble is geweldig. Het is echt een cadeau om met deze performers te mogen werken. De dansers zijn geen ‘danser-dansers’; ze denken inhoudelijk mee, kunnen ook acteren, ze zijn heel transdisciplinair. En ze hebben humor; niet onbelangrijk, want ook al klinkt het misschien allemaal wat serieus, er zit veel humor in de voorstelling.”
Jan-Christoph: “De performers werken met de dieren op manieren die wij niet eens hadden kunnen bedenken. Het is echt fantastisch, ze dragen ze op hun lichaam, rollen ermee over de vloer, vinden steeds nieuwe manieren om samen met de dieren te bewegen. Ze berijden ze, temmen ze, en soms liggen ze onderop. Heersen en overheerst worden, daar gaat de voorstelling ook over. Wie domineert wie?”